Elle Kırma
İlkel çağlardan beri uygulanagelmekte olan elle kırma,insan gücüne dayandığından,bu gücün bol ve ucuz olduğu ve kırılacak cevher miktarının mekenik bir aracı kullamayı ekonomik kılmayacak kadar az olduğu yerlerde uygulanır.Genellikle pahalı ve kapasitesi sınırlıdır.Görerek ve düşünerek uygulamaya olanak sağlaması ve az ince vermesi,diğer kırma yöntemlerine oranla üstünlüklerini oluşturur.
Küçük bir tesiste kırıcı öncesi ızgara üzerinde kalan az miktardaki iri parçaları elle kırmak gibi bir triyaj öncesi elle kırma,bazı durumlarda kaçınılmazdır.
Elle kırmada varyoz,tokmak,çekiç ve havan gibi değişik şekil ve yapıda el aletleri kullanılır.Aletin şekil ve yapısını ve ağırlığını amaca ve aleti kullanacak işçinin gücüne uygun seçmekle iş verimi artırılmış olur.
Mekanik Araçlarla Kırma
Kırma işlemlerinde çok çeşitli şekil,yapı ve boyutlarda mekanik araçlar kullanılmaktadır.Kullanılan araca KIRICI veya KONKASÖR adı verilir.Mekanik olarak üretilen güç,kırıcı yapısına bağlı olarak bir basınç,darbe veya kesme kuvvetine dönüşmekte,bu kuvvetlere maruz kalanparçalar bölünerek daha küçük parçalara ayrılmaktadır.Kırılacak parçanın boyutları,kırıcı boyutlarını dolaylı olarak etkilemektedir.Kırıcı seçiminde,her şeyden önce kırıcıya girecek en büyük parçanın belirlenmesi gerekir. Her kırıcının,parçaların içine girdiği bir ağız kısmı,kırmanın yapıldığı kırma zonu ve kırılan parçaların kırıcıdan çıktığı çıkış kısmı vardır. Kırıcı ağız boyutlarının ,içine girecek parçaların büyüklüğüne bağlı bir alt değeri olacağı bilinir. Kırıcı çıkış boyutları ise kırılmış malzeme boyutunu etkileyecektir.Diğer yandan,kırıcı araçtan belirli bir miktar malzemenin belirli sürede geçmesi söz konusudur.O halde,çeşitli araçlar içerisinden ve çeşitli boyutlardaki kırıcılardan hangilerinin uygun olacağını belirlemek,bir yandan bu kırıcıya girecek en büyük parça boyutuna ,istenen küçültme oranına ve kırma kapasitesine,diğer yandan kırılacak malzemenin özelliklerine uygun kırıcı tipine bağlı olacaktır.
Kırıcılar, yapı özelliklerine göre veya kırmayı doğuran hareketin cinsine göre sınıflandırılır.
Yapı özelliklerine göre: Çeneli, milli veya dönen,konili,jiratör,merdaneli,çekiçli,kazmalı kırıcılar ve tokmaklar.
Kırmayı doğuran hareketin cinsine göre:En küçük parçaya en küçük hareketi yapan kırıcılar,küçük veya büyük parçalara aynı hareketi yapan kırıcılar,en büyük parçaya en üçük hareketi yapan kırıcılar diye sınıflandırılırlar.Biz,yapıya göre sınıflandırmayı takip edeceğiz ve yeri geldikçe hareket özelliklerinden de bahsedeceğiz.
Çeneli Kırıcılar
 |
| titreşimli besleyici-çeneli kırıcı |
İsminden de anlaşılacağı gibi kırma cihazının çene diya adlandırılan parçaları arasında yapılmaktadır. Bu çenelerden genellikle birisi gövdeye sabit bir şekilde bağlı olup diğeri hareketlidir. Mekanik gücü hareketli çeneye ileten düzeneğin yapı özelliğine bağlı olarak
-çift istinat kollu
-tek istinat kollu
-boğazdan mafsallı olmak üzere üç tipi vardır. Mekanizma yapısı,kırma hareketini etkilemektedir.
Çift İstinat Kollu Çeneli Kırıcı: Kırıcının ana yapı unsurları
-gövde
-sabit çene
-oynar çene
-ön ve arka istinat kolları
-eksantrik kolu
-çıkış açıklığı ayar mekanizması
-gergi çubuğu ve yayı (veya kauçuk takozu)
-eksantrik mil
-oynar çene mili
-volanlar ve ağırlıklar
-çene plakaları ve yan plakalar
Kırıcının bütün parçalarını bir arada tutmaya yarayan gövdenin bir kenarı, sabit çeneyi oluşturur. Oynar çene, üst ucunda bir mil ve bu mile bağlı yataklarla donatılmış olup, gövdenin üst yanına bu mil ve yataklar yolu ile sabitlenir. Oynar çene, mil etrafında bir salgı hareketi yapacak durumdadır. Gövde üst kenarındaki karşılıklı iki yatak içerisinden geçen eksantrik mil orta yerinde eksantrik kolun üst ucundaki kovana geçmektedir.Milin dönüşü ile birlikte kovan eksantrik bir hareket yapar. Ön istinat kolunun bir ucu oynar çenenin, diğer ucu ise eksantrik kolun alt ucundaki yuvalara, arka kol ise bir ucundan eksantrik kolun ucundaki, diğer ucundan ayar düzeneğindeki yuvaya bağlıdır. Gergi çubuğu ve yayı ile kırıcının hareket eden parçalarının birbirlerinden ayrılmaması sağlanır. Eksantrik kol, iki ucunda büyükçe birer volan taşır. Kırıcının tahriki, düz veya trapez kayışlarla bu volanlardan yapılır. Trapez (V kayışı) kayış kullanılması durumunda, volanlardan bir tanesi bunları alacak şekilde yivlendirilmiştir. (V kayışlarının oturacağı genişlik ve derinlikte kanallar açılmıştır). Tahrikin yapılacağı yere göre yivli (kanallı) volanla yivsiz volan yer değiştirilebilir. Kırma sırasında malzemenin aşındırıcı etkisinden çeneleri ve gövdeyi koruyabilmek amacı ile kırmanın olduğu bölümlerde çeneler ve yanlar, aşınma plakaları ile donatılmıştır.
Gövde: Kırıcının bütün parçalarını bir arada tutmaya yarayan gövdenin kırma hareketi sırasında doğacak bütün kuvvetlere ve şoklara dayanabilir yapıda olması gerekir. Yerine ve yapacağı işe göre, dökümden, dökme çelikten veya yeteri kadar kalın ve dayanıklı çelik plakaların kaynakla birleştirilmesi ile imal edilir. Kırma sırasında büyük kuvvetlerin ve şokların doğacağı göz önüne alınarak gövde dış kısmında yatay ve düşey kuşaklarla desteklenerek daha dayanıklı bir yapı elde edilmiş olur. Kırıcının temellere sabitlenmesi, gövde üzerinde bulunan sabitleme deliklerinden ankreaj cıvatalarına bağlanmasıyla sağlanır. Kırıcının büyüklüğü, gövde yapısında bazı ek önlemlerin alınmasını gerektirebilir. Tek parça yerine yerine, birkaç parçanın bir araya getirilip, cıvatalarla bağlanmasıyla meydana gelen gövde yapılarına da rastlanabilinir.
Sabit Çene: Gövdenin bir yanı sabit çene olarak kullanılır. Düz bir çene plakasının yerleştirilmesine elverişli yapıdadır. Kırıcı yapı ve büyüklüğüne bağlı olarak, çene plakasının sabit çeneye montajında değişik sistemler kullanılmaktadır.
Oynar Çene: Üst ucunda milin geçebileceği bir kovan bulunur. Bu kovanın altına doğru uzanan düz parça, sabit çenede olduğu gibi bir çene plakasının yerleştirilmesine elverişli yapıdadır. Kırmayı doğuran hareket, istinat kolları vasıtasıyla bu çeneye ve buradan da kırılacak parçalara geçtiğinden, oynar çenenin yapısı da aynen sabit çenede olduğu gibi kırmadan doğacak kuvvet, titreşim ve şoklara dayanıklı olmalıdır. Kırıcının büyüklüğüne bağlı olarak yatay ve düşey kuşaklarla takviye edilmiş olabilir. Kırılacak malzemeye bağlı olarak döküm veya dökme çelikten, yeteri kadar kalınlıktaki plakaların kaynakla birleştirilmesi ile yapılır. Alt ucuna yakın ve arka tarafında ön istinat kolunun girebileceği yapıda bir yatak bulunur. En alt kısmında, gergi çubuğunun baş kısmının bağlandığı bir aparat bulunur.
Çene ve Yan Plakalar: Kırma esnasında çenelerin ve gövdenin aşınmalara karşı korunması için, kırma zonu çene plakaları ve yan plakalarla kaplanmıştır. Aşınmanın çok olduğu durumlarda, bu plakaların yapıldığı malzemenin de uygun özelliklerde seçilmesi gerekir. Plakaların aynı zamanda şok tesirlerine karşı da dayanıklı olmaları gerekir. Çoğunlukla, manganezli çelik alaşımlarda yapılmış plakalar kullanılır. Yan plakalar üçgen şeklinde ve düz levhalar halindedir. Çene plakaları ise çeşitli şekillerde yapılabilir. Düz veya konkav olabildikleri gibi yüzeylerinde girinti ve çıkıntılar (dişler) da bulunabilir. Çene plakaları üzerinde bulunan diş sayıları, kırma boyutunu az da olsa etkiler.
Kırıcı yapısı ve hareket şekli nedeniyle plakalarda aşınma, değişik seviyelerde değişiklikler gösterir. En fazla aşınma boğazda (çıkış ağzında) meydana gelir. Boğazdaki aşınma nedeniyle, boğaz açıklığı –dolayısıyla kırma boyutu- büyür. Plakaların uzun süre kullanılması, ekonomik olarak kırma maliyetlerini azaltacağından büyük önem taşır. Bu nedenle, kullanılacak plakaların alt-üst edilebilir olması ekonomikliği arttırır. Büyük kırıcılarda tek bir plaka terine, yatay parçalar halinde plakalar kullanılmakla boğazdaki aşınma nedeniyle bütün plakayı değiştirme zorunluluğu ortadan kalkar. Kırıcı boyutları büyüdükçe, çene plakalarının ağırlığının da arttığı unutulmamalıdır.
Çene plakalarının çenelere montajında değişik teknikler uygulanır. En çok kullanılan, geçme ve baskı parçası aracılığıyla, çene plakasını çeneye sıkıştırmak ve cıvatalamaktır.
Yivli (dişli) çene plakaları kullanıldığı zaman, bunlardan birisinin çıkıntısının diğerinin girintisine karşı gelecek şekilde kullanılması, kırıcı çıkış açıklığı, kenarları düz bir dikdörtgen yerine, zigzaglı bir şekil alır. Böylece, yassı ve enli parçaların bol olduğu bir malzemenin kırılması sırasında bu parçaların boylamasına kırılmadan geçmeleri önlenmiş olur. Ayrıca parçalar üzerine, uçları ile yapılmış basınç etkisi de vardır. Çene plakalarının düz veya kavisli (konkav) şekilleri mevcuttur. Kavisli çenelerin kullanılması ile kırıcıdaki ince kırma zonu daha yukarıya kadar yükseltilmiş olur.
Her iki çene plakasının da düz olması durumunda; oynar çenenin salgı hareketi nedeniyle açılıp kapanması halinde, kırıcıya giren malzeme 8 salgı hareketi sonucu kırılarak kırıcıdan çıkar.
Sabit çene düz, oynar çene üst kısmı düz, alt kısmı kavisli olması durumunda; kırıcıya giren malzeme 6 salgı hareketi sonucu kırıcıyı terk eder.
Sabit çene düz, oynar çene kavisli olması durumunda; kırıcıya giren malzeme, düz çene plakalarına göre daha az sayıda salınım hareketi sonucu kırıcıyı terk eder.
Düz çenede kavrama açısı, çenenin her seviyesinde aynı kalmakla beraber, kavisli çenelerin kullanılmasında bu durum değişmektedir. Kırıcı girişinde kavrama açısı değeri en büyük, çıkışında ise en küçüktür. Girişte kavrama açısının büyük olması, düz çene kullanılması durumundakine kıyasla, daha güç kavranacağı anlamı taşır.
Düz yerine kavisli çene kullanmakla;
1-Tıkanma noktası yükselmiş olur. İnce oranının az ve çene hareketinin daha küçük olduğu üst kısımlarda malzemeyi kompakt hale getirmek şansı azalacağından daha az tıkanma olur.
2- İnce kırma zonu genişlediğinden, bu zonda plaka aşınması azalır.
3- Boğazda tıkanma azalacağından salgı genliği azaltılabilir ve hız arttırılabilir. Bu da kapasitede artış sağlar ve daha ince ve daha üniform bir kırma elde edilir. Kapasite artırımım için gücün de artırılması gerekir.
4- Ağızda kavrama açısının daha büyümesi, ağızda kavrama güçlüklerine ve dolayısıyla tıkanmalara yol açabilir.
Ön ve Arka İstinat Kolları: Eksantrik kolun alt başındaki hareket, istinat kolları aracılığıyla, oynar çeneye bir salgı halinde iletilir. Kırmayı doğuran kuvvet, bu kollar aracılığıyla kırılacak parçalara bindirilmekte olduğundan, yapısının buna göre olması gerekir. Genellikle uçları sivri ve ortası daha şişkindir. Dökümden imal edildikleri gibi kaynaklı ve kuşaklı bir yapıda da olabilirler. Önemli olan nokta, istinat kollarının uçlarının dayandıkları yuvalarla birer mafsal oluşturmalarıdır. Bu mafsallar, kırma sırasında daima oynar durumda olacaklarından, bu noktalarda özel tertibatlar yapılmalıdır. Kırıcı boyutları büyüdükçe bu tertibatların da önemi artmaktadır. Kırma işlemlerinde toz kaçınılmazdır. Mafsallarda yağlama uygulanabilirse de toz varlığı nedeniyle sakıncalı durumlar doğabilir. Zamanla aşınan plakalar, ihtiyaca göre değiştirilebilir. Büyük istinat kolları, uç parçaları değişebilir şekilde imal edilmekte, aşınma sonucu sadece bu parçaların değiştirilmesiyle kazanç sağlanmış olur.
Çeneler arasına kırılamayacak kadar dayanıklı bir malzemenin, örneğin çelik bir malzeme, değirmen bilyası v.b. girmesi halinde oynar çenenin ileri hareketi bir anda önlenir ve böylece bütün momentler bir şoka dönüşür. Bu şokun etkisiyle kırıcının hasar görebileceği durumlar olabilir. Bu gibi durumlarda, istinat kolu kırılarak çeneler arası açılır ve hasar önlenmiş olur.
Eksantrik Kolu: Üst ucundaki kovan ana tahrik milinin eksantrik kısmının geçmesine elverişli şekilde yataklandırılmıştır. Alta doğru uzanan kısmında yatay ve düşey kuşaklar bulunabilir. Yerine ve yapacağı işe göre döküm, çelik döküm veya kaynaklı parçalardan imal edilmiş olabilir. Alt ucunda ön ve arka istinat kollarının geçeceği yuvalar bulunur.
Gergi Çubuğu ve Yayı: Hareketli parçaları birbirine irtibatlı tutan gergi çubuğu ve yayıdır. Bunlar olmadığı zaman, parçalar irtibatlarını kaybedebilir ve hatta istinat kolları serbestçe düşebilir. Kırıcının büyüklüğüne göre gergi çubuğu sayısı artabilir. Gergi yayı helezonik bir yay olabileceği gibi, bazı modellerde kauçuk bloklar (çergi takozu) halinde de olabilir. Gergi çubuğu ön ucundan oynar çenenin alt ucundaki yerine geçmekte ve arka ucunda gergi yayı ayarını yapabilecek şekilde çifte somunla (kontra somun) sıkılmış durumdadır. Yayın aşırı gergin olması yay kırılmalarına yol açabilir. Az gergi ise, çalışma sırasında takırtı ve vuruntulara neden olabilir. Gergi yayı ayarı, kırıcı boşta çalışırken dikkatlice yapılmalıdır. Aşınmalar nedeniyle zamanla boşluklar artacağından gerginin de buna göre zaman zaman kontrol edilmelidir.
Ayar Mekanizması: Kırıcının arka kısmına yerleştirilmiş ve eğik yüzeyleri boyunca birbiri üzerinde kayabilen kama şeklinde ikiş parça ayrı ayrı ayar cıvataları ile gövdeden asılı durumdadır. Ön parça düz düzeyinde arka istinat kolunun arka ucunun girdiği yuva bulunur. Ayar vidalarındaki somunları sıkarak veya gevşeterek bu parçaların birbirlerine kıyasla durumları değiştirilerek arka istinat kolunun dayanma noktasının yeri değiştirilebilir. Böylece oynar çenenin sabit çeneye oranla yaklaşıp uzaklaşması sağlanır. Bu mekanizma ile ayar ancak aşınmaları karşılamaya yeterlidir. Boğaz ayarında ciddi değişiklikler yapmak gerekiyor ise, istinat kollarının uzunluklarının değiştirilmesi gerekir. Her ayardan sonra gergi yeniden kontrol edilerek ayarlanmalıdır.
Eksantrik Mil: Kırıcı yapısı gereği, dönen bir hareket öncelikle eksantrik bir harekete ve bu da oynar çenede bir salgı hareketine dönüşmektedir. Eksantrik milin volanlardan aldığı dönüş hareketi, eksantrik kolun kovanında bir eksantrik salgı haline gelmiş olur. Milin kovana giren kısmı, uçlara nazaran eksantrik bir yapıdadır. Eksantrisite oynar çenedeki istene salgı genliği ile ilgili olacağına göre buna uygun ölçüde seçilir. Mil, yüksek kaliteli karbonlu çelikten ve yeteri büyüklükte çapa sahip olarak yapılır. Burada yağlamaya büyük önem verilmelidir. Aksi halde, yatak yakmalar ve rulman arızaları sık görülür. Tozlu bir atmosferde çalışma zorunluluğu iyi bir şekilde keçelendirmeti gerektirir. Eksantrik mil iki ucundaki yataklarla gövdeye sabitlenir ve gövdedeki bu yataklar içerisinde serbestçe dönebilir durumdadır.
Oynar Çene Mili: Bu mil de yüksek karbonlu çelikten ve yeterli çapta imal edilir.Oynar çenenin üst ucundaki kovandan geçerek iki uç uzantısı ile gövde üst kenarındaki yuvalara tutturulur.Burada da iyi bir yağlama ve toza karşı korunma önemlidir.
Volanlar ve Tahrik Şekli: Eksantrik mil iki ucuna çapları aynı iki volan yerleştirilmiştir. Volanlar mile kamalarla tutturulur.Kırıcı hareketinin şekli salgılı ve dengesiz olduğundan volan bulundurulması zorunluluğu vardır. Böylece yük çekimi nisbeten dengelenmiş olur. Dökümden yapılan volanların yüzeyleri düz veya trapez kayışlara göre yatak açılmış durumdadır. Küçük kırıcılarda tek volandan, büyük kırıcılarda çift volandan tahrik yapılabilir. Tahrik düz veya trapez ( V kayışları) kayışlar yoluyla volanlara ve oradan da oynar çeneye iletilmiş olur. Volan ve motor kasnağı çapları arasındaki oranla motor devri yeteri derecede düşürülerek kırıcıya ulaştırıldığından ayrıca bir redüksiyon (devir düşürme, devir azaltma) gerekmemektedir. Büyük kırıcılarda çift volandan tahrikle, eksantrik mildeki yük dengelenmiş olur.
Çene Hareketi: Volandaki dönüş hareketi eksantrik mil ve eksantrik kolun üst başındaki kovanda bir eksantrik harekete dönüşmektedir. Eksantrik kolun alt ucu, arka istinat koluna dayandığından burada bir salgı sallantı yapmaya serbest durumda olan oynar çenenin hareketi, sabit çeneye karşı bir salgı halindedir. Kırmayı meydana getiren bu salgı, oynar çene miline yaklaştıkça daha küçük ve uzaklaştıkça daha büyük bir genliktedir. O halde bu kırıcı, en küçük parçaya en büyük, en büyük parçaya en küçük hareketi yapan bir kırıcıdır. Bu hareket nedeniyle çene alt ucu, üste göre daha fazla aşınır. Oynar çenenin hareketinin genliği, kırmada önemli rol oynar. Kırıcı yapısı, eksantrisite ve diğer hareket mekanizması belirlendiğinde genliğin de belirleneceği açıktır.
Kırma Zonu: Çene plakaları ve yan plakalar arasında kalan ve parçaların kırıcıya girişi ile çıkışı arasındaki bölgeye “kırma zonu” denilmektedir. Kırıcıların bir ağız açıklığı, bir boğaz açıklığı ve bir kavrama açısı söz konusudur. Kırıcılarda genellikle kırıcı zonun üst boyutlarında en ve boy farklı olduğundan ve boy ene göre daha büyük seçildiğinden “ağız açıklığı” denince küçük boyut olan kırıcı ağzı eni yani kırıcı plakaların ağız seviyesindeki mesafeleri kastedilmektedir. Benzer şekilde, “boğaz açıklığı” da kırıcının çıkışında, kırıcı plakaları arasındaki mesafe demektir. Plakaların aralarında meydana getirdikleri açıya da “kavrama açısı” denir. Parçaların çeneler tarafından kavranarak, kırıcı kuvvetin bindirilebilmesi bakımından bu açı önemlidir. Geometrik ilişkilerden görüleceği üzere, aynı kavrama açısı kullanılarak yapılan iki kırıcının ağız açıklıkları aynı ise, çene boyu uzun olan, kısa olana oranla daha yüksek küçültme oranına sahiptir. Bir malzemenin çeneler tarafından kavranabilmesi, kırılan malzemenin özelliğine bağlıdır. Malzeme kaygan ise daha küçük, değilse daha büyük kavrama açısı seçmek faydalı olur. Çeneli kırıcılar genellikle 18-240 arasındaki kavrama açılarında imal edilirler. Sürtünme açısı büyük malzemeyi kırmada ve nadir hallerde bu açı 330 ye kadar çıkabilmektedir. Örneğin, kok kırmak için kavrama açısının büyük olması istenir.
Kırıcıya Verilecek Malzeme Boyutu: Çeneli kırıcılar, ağız ölçüleriyle tanımlanırlar. Örneğin 30X60, 25X50 gibi. Kırıcıya verilecek malzeme boyutu, ağız ölçülerine bağlıdır. Kırılacak parça, ağızdan yeteri kadar aşağı bir seviyeye inebilmelidir ki, parça çeneler tarafından kavranabilsin ve lokal ufalanmalar olmadan kırılabilsin. Genel olarak bir kırıcıya verilebilecek en büyük parça boyutu, ağız açıklığının ( ağzın küçük olan boyutunun) %80-90’ını geçmemelidir. Aksi halde, kırıcı ağzında tıkanmalar nedeniyle kırma aksamış olur. Kırıcı ağız açıklığından büyük parçaların kırıcıya girerek kırma işlemini aksatmasını önlemek için, kırıcıdan önce (tercihen kırıcıyı besleyen besleyici öncesi) kırıcı ağız açıklığı boyutunun %80-90’ı kadar boyutta sabit ızgaralar koyarak, malzemenin kırıcıdan önce bu ızgaradan geçirilmesi tıkanmaları ve kırmadaki aksamaları önler. Malzeme içerisinde, kırıcının çıkış açıklığından daha küçük malzemelerin olması, kırma verimini düşüreceğinden, bu malzemelerin de kırıcıya girmeden hemen önce konacak “by-pass” ızgaraları vasıtasıyla, doğrudan konveyör bantlara ve buradan da eleğe gönderilmeleri son derece yararlı olacaktır.
Kırıcı Ayarları:
1-Boğaz Açıklığı Ayarı: Kamalı ayar tertibatı ile yapılan boğaz açıklığı ayarı, genellikle aşınmaları karşılayabilmek içindir. Daha ciddi ayarlar için, değişik uzunluklarda istinat kolları kullanılmalıdır. Aşınmış çene plakaları kullanmak boğaz açıklığını büyütür. Boğaz açıklığının büyümesi, kırıcı kapasitesini artırmakla birlikte, kırıcıdan alınan ürünün boyutları büyüyeceğinden, sonraki kırma ve eleme işlemlerinde ciddi sıkıntılar doğurur.
 |
| Çeneli kırıcıda giriş (ağız) ve çıkış (boğaz) açıklıkları |
2-Salgı Genliği: Çene boyunca salgı genliğinin değiştiğinden bahsetmiştik. Boğazda ölçülen genlik, kırıcı salgı genliği olarak tanımlanır. Bazı özel ve küçük kırıcılarda salgı genliği ayarı mümkündür. Genellikle bu bir yapı unsuru olduğundan, kırıcı yapısı ile sabitleşmiş olur. Ancak, arka istinat kolunun dayandığı arka uç yatağının seviyesini alçaltıp yükseltmekle, bu kolun yatımı ve dolayısıyla salgının genliği, belli sınırlar içerisinde değiştirilebilir. Büyük değişiklikler için eksantrik tertibatının değişmesi gerekir. Küçük kırıcılarda 9 mm den, büyüklerde 25 mm den daha fazla salgı genliğine rastlanmaz. Salgı genliği bir yandan cevhere de bağlıdır. Eğer cevher, sert ve kırılgan ise küçük, tersi durumda ise büyük genlikler kullanmak gerekir.
3-Hız: Motor tahrik kasnağını değiştirmekle, belirli sınırlar içerisinde hız ayarı yapılabilir. Hız artışı, düz çenelerde kırıcı ürünü boyutunu etkilemez ama kavisli çenelerde daha ince ürün verir. Hızı artırmakla, gücün de artırılması gerekir. Hız artışı, aynı zamanda kapasite artışı da sağlar. Bu tip kırıcılarda kullanılan hızlar, küçük kırıcılar için 250-300 d/d, büyük kırıcılarda 80-100 d/d ’ ya kadar değişmektedir.
Kapasite: Kırıcılarda kapasite, cevher, kırıcı yapısı, tesis dizaynı ile ilgili birçok değişkene bağlıdır ve bunların bir bileşkesi olarak elde edilir. Kil, lifli yapı, rutubet ve ince malzeme kapasiteyi düşürürken, özgül ağırlık arttıkça kapasite artar. Diğer yandan, kırıcı hızı, kavrama açısı, çene plakaları yüzey şekil ve karakterleri, tesise bağlı olarak ise, besleme yöntemi gibi konular kırıcı kapasitesini etkiler. Küçültme oranı büyüdükçe kapasite düşer.
Motor Gücü ve Güç Sarfı: Başlangıç momentleri yenebilmek için motor kurulu gücünün tam yükten fazla seçilmesi gerekir. Genellikle bunlar arasındaki ilişki;
Tam yük= Kurulu Motor Gücü X 0,85 şeklinde kabul edilebilir. Bu tip kırıcılar, boş çalışmada bile önemli güç harcarlar. Kırıcının boş çalışırken çektiği güç = (0,45 ila 0,50) tam yük şeklindedir.
Kırılan malzemenin tonu başına sarfedilen güç için kesin değerler vermek mümkün değil ise de, kırıcı boyutu büyüdükçe, diğer şartlar aynı kalmak kaydıyla, ton başına güç sarfiyatı azalır; diğer bir deyişle, ünite güç başına kırılan malzeme miktarı, kırıcı büyüdükçe artmaktadır.
Kırıcı Ürünü Boyutları: Yapı ve hareket özelliklerinden dolayı bu tip kırıcılardan elde edilen üründe, bir kısım parçalar boğaz açıklığından büyük boyutlu olabilirler. Bu gibi parçaların üründeki oranları, cevherin özelliklerine bağlıdır. Kırıcıdan elde edilen ürün içerisinde, boğaz açıklığından daha büyük parçaların oranı %15-35 arasında değişmektedir. Bunlar arasında boğaz açıklığının 1,7-2 misli boyutta parçalar bulunabilir.
Tek İstinat Kollu Çeneli Kırıcılar: Kırıcının ana yapı unsurları;
-Gövde
-Sabit çene
-Oynar çene
-Çene plakaları ve yan plakalar
-İstinat kolu
-Gergi çubuğu ve yayı
-Ayar mekanizması
-Eksantrik mil
-Volanlar
Çift istinat kollu kırıcı için verilen bilgilerin birçoğu, bu tip kırıcılar için de geçerli olduğundan, tekrar edilmeyecek, burada sadece aralarındaki farklar incelenecektir.
En önemli yapı değişikliği oynar çenededir. Bu tiplerde oynar çenenin üst ucundaki kovan, bir eksantrik mile geçmektedir. Oynar çene, alt ucuna yakın bir yerden istinat koluna dayanmaktadır. İstinat kolunun arka ucu, ayar mekanizmasındaki yuvasına oturtulmuştur. Gergi çubuğu ve yayı, hareketli parçaların devamlı temas halinde olmalarını sağlar.
Çene Hareketi: Eksantrik milin dönüş hareketi, oynar çene üst ucundaki kovanda dairesel yörüngeli bir eksantrik salgı halinde kendini gösterir. İstinat kolunun arka ucu, sabit konumdaki bir yuvaya dayandığından, istinat kolunun ön ucu, bu yuva merkez ve kol boyu yarıçap olmak üzere bir salgı hareketi yapar. Bu salgının yörüngesi, bir çember yayı halindedir. Görülüyor ki, kovanda dairesel yörüngeli olan eksantrik salgı, istinat kolu ön ucunda çember yayı parçası halinde bir yörüngeye dönüşmektedir. Kırıcı ağzına yakın yerlerde salgı hareketi ileri ve geri, aşağı ve yukarı hemen hemen aynı genlikte iken, boğaza doğru ileri geri hareket genliği azalmaktadır. Hareketin karakteri, istinat kolu ile oynar çene arasındaki açının değişmesi ile de değişir. Çene hareketinin bahsedilen karakteri dolayısıyla kırmayı etkiler. Boğaza doğru indikçe, aşağı yukarı hareketin artışı nedeniyle bu bölgede parçaları aşağı doğru sürükleyen bir durum vardır. Boğazda ileri geri hareketin küçülmesi, kırıcı ürününde boğaz açıklığından iri parça oranının çift istinat kollu kırıcıya oranla daha az olmasını sağlar. Kırılmış malı %90’ ı, açık konumdaki boğaz açıklığı boyutundan küçük olabilir.
Eksantrik milin oynar çene üst kovanına yerleştirilmiş olması, yapısının özelliğini teşkil etmekle birlikte, bu eksantrik yapıya binen aşırı yükler nedeniyle, çok büyük boyutlarda kırıcı yapılması mekanik bazı sakıncalar doğurur. Bazı küçük tesislerde birinci kademe (birincil, primer kırıcı) kırıcı olarak kullanılabilse de sözü edilen yapı ve hareket özellikleri nedeniyle daha çok bir “ara kademe” kırıcıdır.
